Δευτέρα 6 Απριλίου 2020

Ο Μεγάλος Λοιμός του 542 επί Ιουστινιανού Α΄

Ο Μεγάλος Λοιμός του 542 επί Ιουστινιανού Α΄

Δημήτρης Τουτουντζής 

Την άνοιξη του 542 μ.Χ. και ενώ οι εξωτερικές υποθέσεις του Βυζαντινού κράτους εξελίσσονταν δυσμενώς, η αυτοκρατορία αντιμετώπισε το απροσδόκητο γεγονός της θανατηφόρου επιδημίας λοιμού, δηλαδή βουβωνικής πανώλης, το οποίο προξένησε ανυπολόγιστες βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες συνέπειες. Η ενδημική ασθένεια είχε αφετηρία την Ινδική χερσόνησο, όπου οι συνθήκες ευνοούσαν την ανάπτυξή της, αλλά γρήγορα επεκτάθηκε στις χώρες της Εγγύς Ανατολής, προφανώς από νομάδες εμπόρους, οι οποίοι προσέγγιζαν στα αφρικανικά και ασιατικά μεσογειακά παράλια. Ήδη από το 541 η Αίγυπτος και η Συρία υπέστησαν τις συνέπειες της ασθένειας με χιλιάδες νεκρούς ανεξαρτήτως ηλικίας.
    Εκείνη τη χρονιά ο λοιμός μεταδόθηκε πιθανώς από τα άρρωστα πληρώματα αιγυπτιακών εμπορικών πλοίων, αφού δεν είχαν ληφθεί περιοριστικά μέτρα στην Κωνσταντινούπολη και στα μεγάλα αστικά κέντρα της αυτοκρατορίας. Η εξάπλωση της ασθένειας στην
πυκνοκατοικημένη και χωρίς ιδιαίτερη υγειονομική υποδομή πρωτεύουσα υπήρξε σαρωτική. Καθημερινά χιλιάδες άνθρωποι κάθε ηλικίας και τάξης πέθαιναν χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα ιατρικής ή πρακτικής έστω αντιμετώπισής της. Οι κρατικές υπηρεσίες σε καμία φάση της επιδημίας δεν κατόρθωσαν να επιλύσουν το πρόβλημα των επί ημέρες συσσωρευμένων πτωμάτων στα κοιμητήρια, στους δρόμους και στις πλατείες της πόλης, με συνέπεια να κινδυνεύει ο πληθυσμός και από άλλες ενδημικές επιδημίες και να εφαρμοστούν εξ ανάγκης πρωτόγονοι μέθοδοι ταφής, όπως η περισυλλογή τους από άμαξες και η ομαδική ταφή σε λατομεία έξω από τα τείχη ή η ρίψη τους στα ισχυρά ρεύματα του Βοσπόρου. Ο ιστορικός Προκόπιος αναφέρει χαρακτηριστικά πως σε μία μόνο ημέρα πέθαναν 16.000 άνθρωποι, αριθμός βέβαια υπερβολικός αλλά αναμφίβολα αποδεικνύει το μέγεθος της επιδημίας.
    Η παρατεταμένη έξαρση της επιδημίας σαφώς εξάρθρωσε και τον κρατικό μηχανισμό και παρέλυσε την εμπορική και βιοτεχνική υποδομή καθώς και την κοινωνική διαστρωμάτωση της Κωνσταντινούπολης. Οι τακτικές διανομές «πολιτικών άρτων» που θα ανακούφιζαν εν μέρει τον πληθυσμό που υπέφερε διακόπηκαν και οι λαϊκές τάξεις κυριολεκτικά αφανίστηκαν. Ακόμη την κατάσταση επιδείνωσε η ψυχολογική κατάπτωση των κατοίκων της πρωτεύουσας ενώ δεν έλειψαν οι λαϊκές δημαγωγικές ερμηνείες περί θεϊκής τιμωρίας εξαιτίας της μη αποτελεσματικής και έγκαιρης αντιμετώπισής της, αλλά και οι ακραίες περιπτώσεις εγκλεισμού πανικόβλητων κατοίκων στα σπίτια τους και ανεύρεσης πτωμάτων σε αποσύνθεση έπειτα από πολλές ημέρες. 
    Ωστόσο, η μάστιγα του λοιμού είχε χιλιάδες θύματα και στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις καθώς και πολλούς κρατικούς αξιωματούχους μεταξύ των οποίων και ο διαπρεπής Τριβωνιανός, ο πρωτεργάτης της ιουστινιάνειας νομοθεσίας, με συνέπεια να στερηθεί ο κρατικός μηχανισμός πολλών ικανών στελεχών. Θύμα της πανώλης, μολονότι διέθετε ισχυρή κράση, υπήρξε και ο ίδιος ο Ιουστινιανός, ο οποίος αρρώστησε βαριά και παρέμεινε κατάκοιτος για μεγάλο διάστημα. Στις κρίσιμες αυτές περιστάσεις για ακόμη μία φορά πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραμάτισε η δυναμική Θεοδώρα, ελέγχοντας κυριολεκτικά την κατάσταση και διοικώντας ουσιαστικά. Είναι πιθανόν το γεγονός της ασθένειας του Ιουστινιανού να επεδίωξαν να εκμεταλλευτούν οι στρατηγοί των αυτοκρατορικών δυνάμεων της Ανατολής, αφού δεδομένης της ατεκνίας του 50ετούς αυτοκράτορα πιθανός θάνατός του θα 
δημιουργούσε πρόβλημα διαδοχής. Η Θεοδώρα επιδεικνύοντας υπερβάλλουσα πυγμή και αποφασιστικότητα ανακάλεσε από τη Μεσοποταμία ολόκληρη τη στρατιωτική ηγεσία και προέβη σε καθαιρέσεις και ποινές. Θύμα σκευωρίας υπήρξε και ο περίφημος στρατηγός Βελισάριος, ο οποίος καθαιρέθηκε, δημεύτηκε η περιουσία του και διαλύθηκε η προσωπική του φρουρά. Βέβαια μετά την αποκατάσταση της υγείας του, ο Ιουστινιανός –χωρίς ωστόσο να διατηρεί την ικμάδα και την ενέργεια του παρελθόντος- εκτίμησε πως ο πιστός έως τότε στρατηγός του δεν συμμετείχε στη συνωμοσία και του επέστρεψε τουλάχιστον την περιουσία, χωρίς όμως να τον αποκαταστήσει στη στρατιωτική ιεραρχία. Ο Βελισάριος εντέλει υπήρξε θύμα της μνησικακίας της Θεοδώρας προς αυτόν, αφού δεν κατόρθωσε να τον σώσει ούτε η σύζυγός του Αντωνίνα, που ήταν προσωπική φίλη της Θεοδώρας. Η Αντωνίνα συνήθιζε να ερωτοτροπεί με νεότερους αξιωματούχους δημιουργώντας αυλικά σκάνδαλα.
    Οι συνέπειες του σαρωτικού λοιμού, ο οποίος με συνεχείς εξάρσεις και υφέσεις διήρκεσε για πολλά χρόνια, υπήρξαν τεράστιες. Πρώτον στο δημογραφικό τομέα σημειώθηκε ανυπολόγιστη λειψανδρία όχι μόνο στη διάρκειά του αλλά και πολλές δεκαετίες αργότερα. Για παράδειγμα, στο στρατό παρουσιάστηκε άμεσο και έντονο πρόβλημα συγκρότησης των μονάδων του, και τα μεγάλα κενά αναπληρώθηκαν από μισθοφορικά στρατεύματα με τις γνωστές οικονομικές συνέπειες. Δεύτερον, στον οικονομικό τομέα παρατηρήθηκε μαρασμός ανθηρών εμπορικών και βιοτεχνικών συντεχνιών, αφού μεταξύ των χιλιάδων θυμάτων υπήρξαν εκατοντάδες τεχνίτες, έμποροι και βιοτέχνες. Τρίτον, στον κρατικό τομέα δημιουργήθηκε τεράστιο κενό με το θάνατο πολλών ικανών αξιωματούχων. Αναμφίβολα ανάλογες αν όχι μεγαλύτερες συνέπειες υπέστησαν εξαιτίας του λοιμού οι περισσότερες αυτοκρατορικές περιφέρειες με δημογραφικό αφανισμό, γεωργική και εμπορική παρακμή και ερήμωση ανθηρών πόλεων. Τέλος θα πρέπει να προστεθεί πως η ψυχολογική κατάσταση του πληθυσμού εξαιτίας της απλουστευμένης αντίληψης περί θεϊκής τιμωρίας διήρκεσε επί πολύ και επιβάρυνε όλες τις δημιουργικές δραστηριότητες των κατοίκων της πρωτεύσας και πολλών περιφερειών.     
    Ευχόμαστε και ελπίζουμε να περάσει σύντομα η παρούσα πανδημία του Covid-19 με όσο το δυνατό μικρότερες συνέπειες για τη χώρα μας.

Πηγή: Ιστορία των Ελλήνων, Τόμος 6ος . Βυζαντινός Ελληνισμός: Πρωτοβυζαντινοί χρόνοι. (Εκδόσεις Δομή).