Ένα από τα
σημαντικότερα σύγχρονα μνημεία που δίνουν το στίγμα της Ελλάδας και την
περίοπτη θέση που κατείχε ανέκαθεν η χώρα μας στην παγκόσμια ναυτική
ιστορία αργοσβήνει, παραδομένο στη φθορά του χρόνου και την εγκατάλειψη.
Το Eλληνικό Φαρικό δίκτυο
αριθμεί σήμερα 120 παραδοσιακούς φάρους μέσης ηλικίας περίπου 2 αιώνων.
Μόνον οι 20 βρίσκονται σε καλή κατάσταση ενώ μέτρια χαρακτηρίζεται η
κατάσταση άλλων 30. Στους υπόλοιπους τα σημάδια φθοράς είναι ορατά και
δια γυμνού οφθαλμού.
Το 1998 η Υπηρεσία Φάρων του Γενικού Επιτελείου
Ναυτικού (ΓΕΝ) , στην οποία ανήκει η ευθύνη για την διαχείριση του
δικτύου, εκπόνησε ένα συνολικό πρόγραμμα συντήρησης και αποκατάστασης
όλων των κτισμάτων και προώθησε το σχέδιο αυτό προς ένταξη στο Β΄
Κοινοτικό πλαίσιο στήριξης.
Το Υπουργείο
Πολιτισμού και οι Εφορείες Νεωτέρων Μνημείων ανέλαβαν να αξιολογήσουν
έναν προς έναν όλους τους φάρους. Στο διάστημα αυτό επισκέφθηκαν 20,
τους οποίους και έκριναν ως νεώτερα μνημεία τα οποία πρέπει να
διατηρηθούν. Ωστόσο το σχέδιο δεν χρηματοδοτήθηκε και η αποκατάσταση
έμεινε στα χαρτιά. Η Υπηρεσία Φάρων με τα κονδύλια που διαθέτει έχει την
δυνατότητα επισκευής 3-4 πύργων ετησίως. Με τον ρυθμό αυτό η
αποπεράτωση του έργου τοποθετείται σε 40 χρόνια.
Το Γ΄ ΚΠΣ αναπτέρωσε τις
ελπίδες των ανθρώπων που ασχολούνται με την διατήρηση αυτών των
μνημείων. Η επιμονή τους απέδωσε σε πρώτη φάση την έγκριση κονδυλίων
ύψους 1,5 δισεκατομμυρίων δραχμών. (περίπου 4,5 εκατομμύρια ΕΥΡΟ) για
την εκπόνηση ενός πιλοτικού προγράμματος αναπαλαίωσης και αποκατάστασης
του δικτύου. Με τα χρήματα αυτά οι υπηρεσίες του ΓΕΝ μπορούν να
επισκευάσουν περίπου 40 φάρους και μάλιστα σε εξαιρετικά σύντομο χρονικό
διάστημα γιατί διαθέτουν γνώση, ειδικευμένους μηχανικούς και
αρχιτέκτονες.
Οι καταστροφές των φάρων
Οι μεγαλύτερες καταστροφές στο Eλληνικό Φαρικό δίκτυο
προκλήθηκαν κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και
συγκεκριμένα κατά την αποχώρηση των Γερμανικών στρατευμάτων από την
Ελλάδα. Το 1940 υπήρχαν 206 πέτρινοι φάροι
ενώ μετά το τέλος του πολέμου απέμειναν σε λειτουργία μόνον οι 19. Η
πρώτη προσπάθεια ανασυγκρότησης του δικτύου άρχισε το 1945 και
συνεχίστηκε έως τα μέσα της δεκαετίας του ΄50. Περίπου 80 φάροι
ανακατασκευάστηκαν. Οι υπόλοιποι αφέθηκαν στην τύχη τους.
Οι φωτοσημαντήρες
επισκίασαν την χρησιμότητα των φάρων. Πολύ φθηνότεροι, ευκολότεροι στην
τοποθέτηση και την συντήρηση αναπτύχθηκαν σε ευρεία κλίμακα, σε όλους
τους σημαντικούς θαλάσσιους διαύλους και σήμερα ανέρχονται σε 1.188 .
Οι εξελίξεις στους φάρους
Οι εξελίξεις των τηλεπικοινωνιών
και περισσότερο στις δορυφορικές επικοινωνίες ήρθαν σαν χαριστική βολή.
Έως το 1980 η Υπηρεσία Φάρων απασχολούσε 320 φαροφύλακες οι οποίοι
συντηρούσαν το δίκτυο και προλάμβαναν τις φθορές στα χτίσματα. Σταδιακά ο
αριθμός των φαροφυλάκων τους μειώθηκε και σήμερα δεν ξεπερνούν τους
70.Στις αρχές του καλοκαιριού 2001 η Υπηρεσία Φάρων του ΓΕΝ φιλοξένησε
στις Σπέτσες τη διάσκεψη του Διεθνούς Οργανισμού Φάρων (ΙALΑ) για τις
εναλλακτικές χρήσεις αυτών των σύγχρονων μνημείων της ναυσιπλοίας. Η
Ελλάδα είναι ιδρυτικό μέλος αυτού του Οργανισμού και συμμετέχει σε όλες
τις δραστηριότητες του από τις αρχές της δεκαετίας του 1970.
Το πρόβλημα της συντήρησης του φαρικού δικτύου
απασχολεί όλες τις χώρες και από το 1996 έχουν συγκροτηθεί και
λειτουργούν 3 ομάδες εργασίας οι οποίες ασχολούνται με την καταγραφή των
φάρων και την περιγραφή της κατάστασή τους, την επεξεργασία κοινών
πρωτοβουλιών για την διάσωση τους και τέλος με τις δυνατότητες
αξιοποίησης τους. Η ιδέα που κατακτά έδαφος στις περισσότερες χώρες
είναι να μετατραπούν οι φάροι σε μουσεία. Ως εναλλακτική λύση εξετάστηκε
από την Διεύθυνση Μελετών της Υπηρεσίας Φάρων η αυτοχρηματοδότησης των
έργων συντήρησης και επισκευής από τα φαρικά τέλη που προβλέπονται από
τον νόμο. Τα ετήσια έσοδα από το τέλος αυτό ανέρχονται σε 1
δισεκατομμύριο δραχμές (περίπου 3 εκατομμύρια ΕΥΡΟ) και αποδίδονται στο
Υπουργείο Οικονομικών. Το Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας εξετάζει το
ζήτημα τόσο της αναπροσαρμογής των τελών όσο και της απόδοσης τους στην
Υπηρεσία Φάρων προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα του Eλληνικού φαρικού δικτύου.
Παράλληλα με το πιλοτικό
πρόγραμμα για την ανασυγκρότηση του δικτύου η Υπηρεσία Φάρων προχώρησε
στην εκπόνηση ενός φιλόδοξου σχεδίου με στόχο την προσέγγιση του δικτύου
από τον κόσμο. Το 2000 για πρώτη φορά πέρασαν μέρος των διακοπών τους
σε φάρους περίπου 50 στελέχη του Πολεμικού Ναυτικού. Οι παρατηρήσεις
τους κατεγράφησαν προκειμένου να προσαρμοστεί αυτό το σχέδιο στα μέτρα
των πολιτών που επιθυμούν να επισκεφθούν και να μείνουν για κάποιο
χρονικό διάστημα στις οικίες των φαροφυλάκων. Επίσης από πέρυσι μέχρι
σήμερα οργανώθηκαν 3 εκδρομές προσκόπων και κρίνοντας τα αποτελέσματα ως
ιδιαίτερα θετικά του χρόνου αυτή η δραστηριότητα θα αποκτήσει
συστηματικότερο χαρακτήρα.
Τέλος στο νησί Ίος με πρωτοβουλία
των Τοπικών Αρχών ο φάρος αναπαλαιώθηκε και είναι ανοικτός για το
κοινό. Παρόμοια πρωτοβουλία εκδηλώθηκε πρόσφατα και από τον Δήμο Γυθείου
για τον φάρο Κρανέας ο οποίος σε συνεργασία με τον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού θα επισκευαστεί και θα στεγάσει το Ναυτικό Μουσείο της Μάνης.
Φάροι και Ευρωπαϊκή συνεργασία
Στο πλαίσιο του Προγράμματος
«EC-PHAROS - An Holistic strategy for the Preservation, Restoration and
Integration in the life of modern societies of Old European Masonry
Lighthouses» (2004-2007), που συντονίζεται από το Εργαστήριο Δομικών
Υλικών του ΑΠΘ, συγκεντρώθηκε πολύτιμο υλικό από την έρευνα σχετικά με
τους φάρους, το ρόλο που έπαιξαν στη ναυσιπλοΐα, τα προβλήματα που
παρουσιάζουν τώρα και τη δυνατή αξιοποίησή τους ως μνημεία της
πολιτιστικής κληρονομιάς στο μέλλον.
Το πρόγραμμα υποστηρίζουν η
Υπηρεσία Φάρων-Πολεμικό Ναυτικό, η Εφορεία Νεοτέρων Μνημείων Κεντρικής
Μακεδονίας-ΥΠΠΟ και ο δήμος Ν. Μηχανιώνας. Στο πρόγραμμα συμμετείχαν
ακόμη τέσσερις ευρωπαίοι εταίροι από τη Νορβηγία, τη Βρετανία, την
Ιταλία και την Κύπρο. Κάθε εταίρος ανέλαβε ως case study τη μελέτη
ανάλυσης, αποκατάστασης και ανάδειξης ενός πέτρινου φάρου: Φάρος Utsira
(Νορβηγία), Happisburg (Βρετανία), Cervia & Rimini (Ιταλία), Φάρος
Πάφου (Κύπρος) ενώ το ΑΠΘ έχει αναλάβει το Φάρο του Μεγάλου Εμβόλου στο Αγγελοχώρι.
Καταληκτική δραστηριότητα του
προγράμματος αποτέλεσε η οργάνωση έκθεσης με αντικείμενο τους φάρους του
ελλαδικού και ευρωπαϊκού χώρου, στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης, τον
Οκτώβριο του 2007, με στόχο την ανάδειξη του πέτρινου φάρου ως
ιστορικού, τοπιογραφικού, αρχιτεκτονικού και πολιτισμικού χωρόσημου, ως
συμβόλου ρομαντισμού που εμπνέει το μοναχικό επισκέπτη.
Ανακαίνιση & αποκατάσταση φάρων της Ελλάδας
Οι πέτρινοι Φάροι και
Φανοί αποτελούν παραδοσιακά μνημεία με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική
κατασκευή, εξακολουθούν να συμβάλλουν στην ανάπτυξη και ασφάλεια της
ναυσιπλοΐας, είναι συνδεδεμένοι με την ναυτική παράδοση της Ελλάδας και
αποτελούν σημείο αναφοράς για τους ναυτιλλόμενους. Προστατεύονται από
τον Ν.3028/02 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της
Πολιτιστικής Κληρονομιάς», και τον Ν. 2039/92 «περί Κύρωσης της Σύμβασης
για την Προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της Ευρώπης». Μέχρι
σήμερα έχουν χαρακτηριστεί ως Διατηρητέα Ιστορικά Μνημεία τριάντα ένας
(31) εξ αυτών, με αποφάσεις του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, το
ένα τέταρτο δηλαδή του συνολικού αριθμού τους, ενώ η Υπηρεσία Φάρων έχει
ζητήσει το χαρακτηρισμό δέκα επιπλέον φάρων, ως Ιστορικών Μνημείων.
Επίσης, πενήντα έξι (56) εξ αυτών είναι επανδρωμένοι ή
επιτηρούμενοι από Φαροφύλακες. Η συντήρηση τους εκτελείται από την
Υπηρεσία Φάρων ανάλογα με τις εκάστοτε διατιθέμενες πιστώσεις. Από τον
λειτουργικό προϋπολογισμό (Π/Υ) 2010 του ΓΕΝ κατά την τριετία 2008 -
2010, διατέθηκαν για τη συντήρησή τους συνολικά 80.000 €. Επιπλέον, μέσω
ενεργειών της Υ. Φάρων αποκαταστάθηκαν την τριετία 2008-2010 δέκα τρεις
Φάροι. Οι οκτώ από αυτούς με χρηματοδότηση εξ ιδίων πόρων (Λιμενικά
Ταμεία της Υ. Φάρων) συνολικού κόστους 260.000 € περίπου, οι τρεις με
δημόσια χρηματοδότηση μέσω τοπικών φορέων Δήμων και Νομαρχιών και οι δύο
με ιδιωτική χρηματοδότηση μέσω του Μη Κερδοσκοπικού Ιδρύματος
«Αικατερίνης Λασκαρίδη».
Λόγω των εγγενών αδυναμιών χρηματοδότησης για την αποκατάσταση
και συντήρηση των κτιριακών εγκαταστάσεων όλου του εκτεταμένου Φαρικού
Δικτύου, προτάθηκε το 2007 από την Υ. Φάρων, η ένταξη, στο ΕΣΠΑ
2007-2013 (μέσω του προγράμματος «Ανάδειξη Πολιτισμικής Αξίας Πέτρινων
Φάρων»), για αποκατάσταση σαράντα έξη (46) Φάρων, συνολικού
προϋπολογισμού 6.197.000 €. Εκτιμήθηκε δε ότι για την σύνταξη μελετών
και αδειοδοτήσεων ωρίμανσης του ανωτέρω προγράμματος απαιτούνται
2.500.000 € περίπου. Από τους παραπάνω, τέθηκαν από το ΓΕΝ σε
προτεραιότητα για ένταξη στο ΕΣΠΑ 2007-2013 δέκα τρεις Φάροι ανά
περιφέρεια. Επίσης, προωθήθηκαν για χρηματοδότηση αποκατάστασης, μέσω
ΕΣΠΑ 2007-2013, δύο ώριμα έργα Φάρων (Τρίκερι Μαγνησίας και Αγ. Ηλίας Αμοργού), ενώ συντάσσονται μελέτες ωρίμανσης για έργα δύο επιπλέον Φάρων (Κόγχη Σαλαμίνας και Κοκκινόπουλο Ψαρών).
H Υπηρεσία. Φάρων, στα πλαίσια ενημέρωσης νέων τεχνολογιών και
εμπλουτισμού της τεχνογνωσίας της στις μεθόδους αποκατάστασης Πέτρινων
Φάρων, συνεργάζεται με πανεπιστημιακά ιδρύματα (ΑΠΘ, ΕΜΠ, Π. Πατρών, Π.
Κρήτης και Π. Ιονίου), για την σύνταξη μελετών παθογένειας και προτάσεων
αποκατάστασης.
Ουσιαστικό ρόλο στην αποκατάταση
των ναυτικών αυτών μνημείων έχει παίξει το Ιδρυμα Αικατερίνης
Λασκαρίδη. Η αφοσίωση του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη στον Πολιτισμό
και στη Ναυτιλία οδηγεί εδώ και χρόνια σε μία αντιμετώπιση της
πολιτιστικής και ναυτιλιακής μας κληρονομιάς ως ζωντανού οργανισμού, του
οποίου η συντήρηση συμβάλλει στη σύγχρονη εξέλιξή μας και αποτελεί
σημαντικό σκοπό του Ιδρύματος.
Για το λόγο αυτό, τον Απρίλιο του 2008, το Διοικητικό Συμβούλιο του
Ιδρύματος αποφάσισε την πλήρη ανακαίνιση και αποκατάσταση του Φάρου του Ακρωτηρίου Ταινάρου. Επρόκειτο για το πρώτο βήμα ενός ευρύτερου σχεδίου για την ανάδειξη των πέτρινων φάρων της Ελλάδας.
Η αποκατάσταση και η επαναφορά ενός σπουδαίου μνημείου της ευρύτερης
πολιτισμικής μας παράδοσης είναι έργο που αποτελεί σταθμό στη συμβολή
του Ιδρύματος στον Πολιτισμό και στη Ναυτιλία.
Το 2008 το Ίδρυμα Αικατερίνης
Λασκαρίδη αποφάσισε τη χρηματοδότηση της νέας αποκατάστασης. Μετά από
συνεννοήσεις με τα Υπουργεία Εμπορικής Ναυτιλίας και Εθνικής Άμυνας, το
Πολεμικό Ναυτικό και την Υπηρεσία Φάρων, συζητήθηκαν οι λεπτομέρειες, ο
τρόπος επισκευής και χρηματοδότησης, η επιλογή του αρχιτέκτονα και των
συνεργείων και καθορίστηκε το πρόγραμμα των επόμενων ενεργειών. Μετά από
τη μετάβαση του αρχιτέκτονα Δημήτρη Ευταξιόπουλου στο Φάρο του Ταινάρου,
της πρώτης δηλαδή τοποθεσίας στο σχέδιο αποκατάστασης, ακολούθησαν
αποτύπωση της υπάρχουσας κατάστασης και, σε συνεργασία με την Υπηρεσία
Φάρων, δημιουργία πλήρους σειράς σχεδίων εκτέλεσης. Η τελική μελέτη
εγκρίθηκε από το Ίδρυμα καθώς και από την Υπηρεσία Φάρων, ενώ δόθηκε και
έγκριση από την Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων Πάτρας με την τεχνική
υποστήριξη της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου
Θεσσαλονίκης.
Ο ιστορικός πετρόκτιστος Φάρος
του Μαλέα δεσπόζει στο νοτιότερο άκρο της Πελοποννήσου, στο ομώνυμο
ακρωτήριο, από το 1883. Το όνομά του είναι στενά συνυφασμένο με τον
κίνδυνο, καθώς ο διάπλους του Μαλέα αποτελούσε ανέκαθεν εφιάλτη για τους
ναυτικούς. Οι εργασίες στον Φάρο του Μαλέα
άρχισαν στις 23 Μαΐου 2009, ύστερα από δύο ανεπιτυχείς προσπάθειες των
συνεργείων να προσεγγίσουν τον Φάρο λόγω θαλασσοταραχής. Στους επόμενους
6 μήνες τα συνεργεία εργάσθηκαν υπό τις οδηγίες του αρχιτέκτονα και την
αμέριστη συμπαράσταση και βοήθεια της τοπικής κοινωνίας. Οι συνθήκες
ιδιαίτερα δύσκολες και δυσμενείς, με συνεχείς διακοπές των εργασιών λόγω
θαλασσοταραχών, οι οποίες εμπόδιζαν τον ανεφοδιασμό υλικών και
τροφίμων. Ιδιαίτερες δυσκολίες αντιμετώπισαν τα συνεργεία, καθώς ένα
μήνα πριν την ολοκλήρωση του έργου και πάλι θαλασσοταραχή κατέστρεψε την
εξέδρα. Η πλήρης αναπαλαίωση του Φάρου Μαλέα ολοκληρώθηκε τον Νοέμβριο του 2009 και ο Φάρος παραδόθηκε στην αρμόδια υπηρεσία του Πολεμικού Ναυτικού.
Ήδη προγραμματίζονται και άλλες ενέργειες για την ανάδειξη των πέτρινων Φάρων της Ελλάδας ως αρχείων της μακρόχρονης ιστορικής μας παράδοσης:
- Η αναγνώριση ως Διατηρητέων Μνημείων της πολιτιστικής μας κληρονομιάς από το Υπουργείο Πολιτισμού και Ευρωπαiκούς φορείς όσο περισσοτέρων πετρόκτιστων Φάρων της Ελλάδας.
-
Η δημιουργία στο Ίδρυμα ενός κέντρου μελέτης, έρευνας και συγκέντρωσης στοιχείων σχετικά με τους πετρόκτιστους Φάρους της Ελλάδας ώστε να δημιουργηθεί ένα κέντρο συλλογής και επεξεργασίας εντύπου και ηλεκτρονικού υλικού για τους Ελληνικούς Φάρους.
Έλλη Βασιλάκη
