Στρογγύλη- Καλλίστη-
Θήρα- Σαντορίνη και ο σεισμός του 1866
Του Γιάννη Λακούτση
Τη γέννηση του νησιού αυτού περιγράφει ο Απολλώνιος Ρόδιος(1): «Οι Αργοναύτες επιστρέφοντας από την Κολχίδα, πέρασαν από τη Λιβύη, όπου ο βασιλιάς της χώρας Ευρύπυλος, γιος του Ποσειδώνα, τους φιλοξένησε και φεύγοντας τους χάρισε έναν βώλο γης, τον οποίο ο Εύφημος άφησε από απροσεξία να πέσει στη θάλασσα όταν η Αργώ έφτασε στο ύψος της Ανάφης. Έτσι δημιουργήθηκε ένα νησί, η Καλλίστη, προγενέστερη ονομασία της Θήρας». Ο Ηρόδοτος ισχυρίζεται ότι η Θήρα εποικίστηκε για πρώτη φορά από Φοίνικες. Στις αρχές της πρώτης χιλιετίας π.Χ. εγκαταστάθηκαν στο νησί Δωριείς, οι οποίοι ίδρυσαν την πόλη Θήρα δίνοντάς της το όνομα του αρχηγού τους, Θήρα του Αυτεσίωνα, συγγενή του βασιλικού οίκου της Σπάρτης. Αργότερα το ίδιο όνομα πήρε όλο το νησί, που μέχρι τότε λεγόταν Καλλίστη. « Λοιπόν, στο νησί που τώρα λέγεται Θήρα, προηγουμένως όμως αυτό το ίδιο λεγόταν Καλλίστη, ζούσαν απόγονοι του Μεβλίαρου, του γιου του Ποικίλου, από τη Φοινίκη. Γιατί ο Κάδμος ο γιος του Αγήνορα, αναζητώντας την Ευρώπη, αποβιβάστηκε στο νησί που σήμερα λέγεται Θήρα κι άφησε σ’ εκείνο το νησί κι άλλους Φοίνικες, μάλιστα κι έναν συγγενή του, τον Μεβλίαρο. Οι απόγονοί του λοιπόν όριζαν το νησί που λεγόταν Καλλίστη, οχτώ κιόλας γενιές προτού φτάσει ο Θήρας από τη Λακεδαίμονα». (2) Η ονομασία Σαντορίνη εμφανίστηκε πρώτη φορά στο έργο ενός Άραβα γεωγράφου τον 11ο αιώνα μ.Χ. αλλά καθιερώθηκε τον 14ο αιώνα μ.Χ. Προέρχεται από τους διερχόμενους Φράγκους Σταυροφόρους οι οποίοι στέκονταν για ανεφοδιασμό κοντά στην εκκλησία της Αγίας Ειρήνης, ( Σάντα Ιρίνα), που βρίσκεται στη σημερινή περιοχή της Περίσας, είναι η μία εκδοχή και η άλλη που θεωρείται ως η πιο πιθανή, πρόκειται για την μεγαλοπρεπή παλαιοχριστιανική τρίκλητη βασιλική της Αγίας Ειρήνης, τα ερείπια της οποίας ανακαλύφθηκαν το 1992. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας επίσημα καθιερώθηκε το όνομα Θήρα, όμως οι ξένοι χάρτες συνέχισαν να την ονομάζουν Σάντα Ιρίνα από την οποία και παρέμεινε με παραφθορά ως Σαντορίνη. Η Σαντορίνη έχει μακρά και ταραχώδη ιστορία, η οποία περιλαμβάνει μερικές από τις πιο ισχυρές εκρήξεις ηφαιστείων και σεισμούς. Από την καταστροφική έκρηξη του ηφαιστείου το 1610 π.Χ. (συν /πλην 10 χρόνια), μέχρι τη σεισμική δόνηση των 7,8 Ρίχτερ το 1956, η ιστορία του νησιού είναι γεμάτη από καταστροφές. Το ηφαίστειο συνδέεται άμεσα με τη Σαντορίνη αφού το ίδιο το νησί έχει σχηματιστεί από την
ηφαιστειακή λάβα μετά από τρομακτικές ανακατατάξεις εκατομμυρίων ετών. Οι επιστήμονες θεωρούν ως πιθανότερη εκδοχή το ηφαίστειο να σχηματίστηκε με τα νησιά του Αιγαίου πριν από περίπου 3 εκατομμύρια χρόνια. Στην πρώτη φάση ήταν υποθαλάσσιο. Ωστόσο, οι μεγάλες ποσότητες των υλικών που εκτόξευε, κάλυψαν το μεγαλύτερο μέρος της Θήρας και το έφεραν στην επιφάνεια της θάλασσας. Το κρίσιμο ορόσημο για το ηφαίστειο είναι το 1610 π.Χ. όταν συνέβη η πιο ισχυρή έκρηξη ηφαιστείου που γνώρισε ποτέ ο κόσμος. Μία έκρηξη σαν από πολλές βόμβες Χιροσίμα μαζί. Από την έκρηξη σηκώθηκαν παλιρροϊκά κύματα, τα οποία σάρωσαν τις ακτές των κοντινών νησιών και της βόρειας Κρήτης. Κατέστρεψαν μεν κάποιους παραθαλάσσιους οικισμούς, αλλά δεν προκάλεσαν, όπως γράφεται, την παρακμή του Μινωικού Πολιτισμού. Το γεγονός ότι δεν βρέθηκαν ανθρώπινοι σκελετοί στο Ακρωτήρι, ούτε συντρίμμια πλοίων στο πέλαγος, δεν σημαίνει ότι γλύτωσαν οι κάτοικοι. Ήταν πρακτικά αδύνατον ακόμη και για τα σημερινά δεδομένα, αναφέρουν οι επιστήμονες. Η έκρηξη εξελίχθηκε πολύ γρήγορα και δεν είχαν καμιά δυνατότητα διαφυγής, γιατί οι κάτοικοι ήταν πάνω από 10.000. Ακόμη και αν όλα τα εμπορικά τους πλοία, που ήταν πάρα πολλά, είχαν συγκεντρωθεί για να τους βοηθήσουν, δε θα προλάβαιναν. Αλλά το ότι δεν βρέθηκαν σκελετοί στο Ακρωτήρι, οφείλεται στο γεγονός ότι είναι το μόνο κομμάτι που βρέθηκε και ερευνήθηκε Το αρχαίο λιμάνι όμως δεν βρέθηκε, εκεί που θα έπρεπε να είχαν συγκεντρωθεί οι κάτοικοι. Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι στο βυθισμένο αρχαίο λιμάνι θα βρεθούν σκελετοί, όπως έγινε και στο Ερκολάνο, που καταστράφηκε από την έκρηξη του Βεζούβιου.Από την έκρηξη αυτή κατακρημνίστηκε το σώμα του ηφαιστείου με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν τρία βασικά νησιά, η Θήρα, η Θηρασιά και το Ασπρονήσι, ενώ ανάμεσά τους έχασκε αυτό που σήμερα ονομάζουμε καλντέρα. Στα πρώτα εικοσιτετράωρα της έκρηξης σταμάτησε κάθε είδος ζωής σε ακτίνα 100 χιλιομέτρων! Κατόπιν ξεκίνησαν τα τσουνάμι. Το ηφαίστειο εξακολουθούσε να εκρήγνυται και μετά, όχι με την ίδια σφοδρότητα. Από τη μακρά σειρά των εκρήξεων του ηφαιστείου της Θήρας η έκρηξη του 1866 ήταν αυτή που συγκέντρωσε το μεγαλύτερο διεθνές ενδιαφέρον και αυτή που περιεγράφηκε και μελετήθηκε καλύτερα. Το μεγάλο ενδιαφέρον της εποχής για τα γεωλογικά φαινόμενα εκδηλώθηκε με τη συρροή γεωλόγων, αλλά και απλώς επιφανών περίεργων, ανάμεσά τους και ο Γάλλος ποιητής, μυθιστοριογράφος και θεατρικός συγγραφέας Ιούλιος Βέρν, ο οποίος εμπνευσμένος από το ηφαίστειο της Σαντορίνης θα γράψει το μυθιστόρημα, « Η Χαμένη Νήσος». Τα ηφαιστειακά φαινόμενα εκδηλώθηκαν τον Ιανουάριο του 1866 και διήρκησαν μέχρι τον Οκτώβριο του 1870. Η έκρηξη άρχισε με μετακινήσεις βράχων και θορύβους στη νήσο Καμένη, στο σημείο που υπήρχε ένας μικρός οικισμός στον όρμο Βουλκάνο, ο οποίος δεν υπάρχει πια, ούτε ο όρμος ούτε ο οικισμός. Εκεί υπήρχαν θερμές πηγές, όπου συνέρρεαν οι εύποροι Θηραίοι. « Τη 18/30 Ιανουαρίου 1866, οι κάτοικοι της Νέας Καϋμένης έκπληκτοι παρετήρησαν, ότι εν πολλοίς σημείοις του όρμου η θερμοκρασία του θαλασσίου ύδατος σπουδαίως ηυξήθη και το ύδωρ εν αυτώ πολλαχώς περιεδίνετο, ωσεί υπό αναβλυζουσών πηγών σαλευόμενον. Περί δε την εσπέραν της αυτής ημέρας ανεθορών εκ του ύδατος ελαφρόν νέφος ατμού, την δε επακολουθήσασαν νύκτα αι δίναι ανεκόμιζον και παμπληθείς πομφόλυγας αερίων κατ’ αρχάς μεν ελαφρώς δυσόσμων, ολίγον δε κατ’ ολίγον αφόρητον δυσωδίαν ως από ουρίων ωών ( υδροθείου) διαχεόντων, ήτις την επομένην ημέραν κατέστη τοσούτον δριμεία και αφόρητος, ώστε η διαμονή εν τω όρμω ήτο αδύνατος. Την δ’ επόμενην ημέραν …ήρξατο συνεχώς και αεί σφοδρότερον σειόμενον και βαθμηδόν ταπεινούμενον το έδαφος της παραλίας…ταχέως διερράγησαν τα κρηπιδώματα της παραλίας και αυτοί οι τοίχοι των οικημάτων, επιτεινομένων δε πάντων των φαινομένων τούτων εις το έπακρον, οι κάτοικοι μόλις προφθάσαντες να εξασφαλίσωσιν επί λέμβων την κινητήν αυτών ιδικτησίαν, κατέφυγον εις την από της Νέας Καϋμένης 3.100 μέτρα απέχουσαν πρωτεύουσαν Θήραν. Την 1ην Φεβρουαρίου η έντασις των φαινομένων τούτων εδείκνυεν αύξησιν απειλητικήν, περί δε την μεσημβρίαν της αυτής ημέρας ώφθη το πρώτον εν τω μέσω των υδάτων του όρμου και από σίζοντος λευκού ατμού πανταχόθεν περιστοιχιζόμενος μέλας βράχος, γωνιώδης και ακανόνιστος το σχήμα, αναδυόμενος εκ των κυμάτων…την δ’ επιούσαν, δικρίνετο εις την θέσιν του βράχου νησίδριον στρογγυλόν, εξ ου εν ώρα νυκτός ανεδίδετο λάμψις βαθέος ερυθρά, μαγευτικώς φωτίζουσα την στήλην του λευκού ατμού. Η νέα νήσος τοσούτον ταχέως εμεγενθύνετο, ώστε την 6ην Φεβρουαρίου είχεν ύψος 26 μέτρων, περιφέρειαν δε 60 μέτρων…». Στις επόμενες μέρες τα φαινόμενα εντείνονται. Η ελληνική κυβέρνηση ορίζει μια επιστημονική επιτροπή για την παρακολούθηση των συμβάντων. Τα μέλη της είναι οι Ηρ. Μητσόπουλος καθηγητής γεωλογίας και ορυκτολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Ιούλιος Σμιτ διευθυντής του Αστεροσκοπείου Αθηνών, ο Αναστάσιος Χριστομάνος, χημικός, υφηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Παν. Βουγιούκας ορυκτολόγος του υπουργείου Οικονομικών. Πλοίαρχος της [ατμοημιολίας «Αφροέσσης» ], ο πλωτάρχης Χατζηκυριάκος. Την επιτροπή συνόδευε ο διακεκριμένος πλοίαρχος του Βασιλικού Ναυτικού, Λεωνίδας Παλάσκας. Το Φεβρουάριο του 1866, φτάνει στη Θήρα η στρατιωτική ατμοδρόμων «Αφρόεσσα». Το κέντρο της ηφαιστειακής δραστηριότητας ήταν το νότιο και το νοτιοανατολικό σημείο της Νέας Καμένης. Ακούγονταν κρότοι, τα νερά της θάλασσας άλλαζαν χρώματα, οι θαλάσσιες θερμοκρασίες ανέβαιναν, τόσο πολύ, μερικές φορές, που τα νερά έβραζαν. Η Γαλλική Ακαδημία συγκροτεί και αυτή, ειδική επιστημονική επιτροπή παρακολούθησης των ηφαιστειακών φαινομένων της Θήρας και αποστέλλει κλιμάκιο που αποτελείται από τον Φερδινάνδο Φουκέ, τον de Verneuil και τον Φρανσουά Λένορμαν, προσωπική επιλογή του αυτοκράτορα Ναπολέοντα Γ’. Παρουσιάζει ενδιαφέρον η δημόσια δραστηριότητα του Φουκέ στο νησί. Τρείς φορές παρεμβαίνει με επιστολές που δημοσιεύονται στον Τύπο. Η πρώτη είναι μια επιστολή στον έπαρχο για να καθησυχάσει την κοινή γνώμη: « Οι πολλοί φόβοι, υφ ων κατελήφθησαν οι κάτοικοι της Θήρας, και το συμβάν του δυστυχούς πλοιάρχου Βαλλιάνου, φονευθέντος κατά την πρώτην έκρηξιν, μετεποιήθησαν εις πανικόν, ούτως ειπείν, φόβον και επήγαγον την παράλυση του εμπορίου, τα πλοία ιδίως φοβούμενα μη διακινδυνεύσωσι, σπάνια πλέουσιν εκεί…Ο έπαρχος έκρινεν εύλογον επομένως να αποτανθή προς των ακαδημαικόν κ. Φουκέ, τον απεσταλμένο της γαλλικής κυβερνήσεως, και λάβη παρ’ αυτού πιστοποιητικόν, ούτως ειπείν, περί της φύσεως των ηφαστείων φαινομένων και της πιθανης πορείας αυτών». (3) Η δεύτερη επιστολή είναι προς τον Λατίνο επίσκοπο Θήρας και η Τρίτη επιστολή προς την Ακαδημία Αθηνών όταν η δραστηριότητα του ηφαιστείου διακόπηκε οριστικά κατά το τέλος του 1870. Το 1875 ο Φουκέ οριστικοποίησε τα συμπεράσματά του και δημοσίευσε το 1879 το έργο του. Η έρευνα των ηφαιστειακών φαινομένων της Σαντορίνης του 1866, είναι η πρώτη επιστημονική μελέτη. Δημοσιεύθηκε από τον Φουκέ στα πρακτικά της Ακαδημίας των Επιστημών της Βιέννης το 1866. Μετάφραση του άρθρου αυτού δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Ποικίλη Στοά».
Πηγές: 1. Αργοναυτικά Δ’ 1731, 2.Ηρόδοτος Δ’ 147.1, 3. Εφημ. ΑΙΩΝ 17/3/1866. Περιοδικό Ποικίλη Στοά 1899, Περίοδος Β’ Μέρος Α’. ΓΕΝΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΘΗΡΑΣ ΥΠΟ Ι. ΔΕ.ΚΙΓΑΛΛΑ. Αντίγραφο της έκθεσης του Φουκέ προς τον Λατίνο επίσκοπο της Θήρας (ΑΙΩΝ 2/6/1866). Επιστολή φουκέ προς τον έπαρχο της Θήρας προκειμένου να καθησυχάσει τους πολίτες (ΑΙΩΝ 21/3/1866).
Η μυστηριώδης νήσος ( Ιουλίου Βερν)
Εκείνο που τους ανησυχούσε πολύ όμως ήταν οι πυκνοί καπνοί που έβγαιναν από το ηφαίστειο. Ο Σμιθ καταλάβαινε πως ήταν πολύ πιθανή μια μεγάλη έκρηξη…Με το πέρασμα των ημερών το ηφαίστειο είχε αγριέψει ακόμα πιο πολύ, ξερνώντας φωτιά και πυρακτωμένες πέτρες. Μαύρος καπνός κάλυπτε μόνιμα τώρα, μεγάλες περιοχές του νησιού…Στις 23 Ιανουαρίου είχαν προχωρήσει αρκετά το καράβι τους, αλλά το βράδυ της ίδιας μέρας ακούστηκε ένας τρομερός κρότος και από το στόμιο του ηφαιστείου άρχισαν να βγαίνουν τεράστιες φλόγες…Ποταμοί λάβας άρχισαν να τρέχουν από τις πλαγιές του ηφαιστείου…
