Ήθη ΚΑΙ Έθιμα των Θεοφανείων στο Πόρτο Χελι

Του Σπύρου Πασσαλάρη 
Χαρούμενα, θριαμβευτικά και ελπιδοφόρα, τα Θεοφάνια ή Φώτα κλείνουν το Δωδεκαήμερο, που «άνοιξε» την παραμονή των Χριστουγέννων. Κατά τα Θεοφάνια φανερώθηκε η τριαδικότητα του Θεού, η Αγία Τριάδα. Λέγονται όμως και «Φώτα», γιατί κατά τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, την παραμονή των Θεοφανείων βαπτίζονταν οι οπαδοί της νέας θρησκείας. Η εορτή των Θεοφανείων περικλείει άλλωστε και πολλές εκδηλώσεις που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων ελληνικών εθίμων.
Ο Αγιασμός στη χώρα μας έχει και την έννοια του καθαρμού, του εξαγνισμού των ανθρώπων, καθώς και της απαλλαγής του από την επήρεια των δαιμονίων. Η τελευταία αυτή έννοια δεν είναι αυστηρά χριστιανική, αλλά έχει τις ρίζες της στην αρχαία λατρεία. Αυτή τη μέρα ξεκινά και η αντίστροφη μέτρηση για τους καλικάντζαρους. Στις 5 Ιανουαρίου, παραμονή των Θεοφανείων, οι καλικάντζαροι, που έκαναν την εμφάνισή τους στον επάνω κόσμο με την αρχή του Δωδεκαήμερου, εγκαταλείπουν τις εγκόσμιες αταξίες τους και ξαναγυρίζουν στο αιώνιο έργο τους: Να κόψουν το δέντρο, που κρατάει τον κόσμο, ώστε να γκρεμιστεί και να χαθεί, για να εκδικηθούν τους ανθρώπους.

Εδώ στο Πόρτο Χέλι γιορτάζονταν και γιορτάζονται πανηγυρικά μέσα από διάφορα ήθη και έθιμα. Μέχρι πριν κάποιες δεκαετίες για τους Πορτο-Χελιώτες η γιορτή αυτή κάλυπτε τις γιορτές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς.. Το τριήμερο ξεκινούσε με τον εκκλησιασμό των χριστιανών το πρωί της παραμονής των Θεοφανείων. Στον Ναό της Ευαγγελίστριας αλλά και σε όλες τις εκκλησίες σε όλη την Ελλάδα ψάλλετε η ακολουθία των

«Μεγάλων Ωρών». Ο αγιασμός γίνεται για πρώτη φορά την παραμονή των Θεοφανίων και λέγεται «Μικρός Αγιασμός» ή «Πρωτάγιαση» ή «Φώτιση». Με την Πρωτάγιαση, ο ιερέας γυρίζει όλα τα σπίτια και με το Σταυρό και ένα κλωνί βασιλικό «αγιάζει» ή «φωτίζει» (ραντίζει) τους χώρους των σπιτιών για να φύγει μακριά κάθε κακό. Οι λαϊκές δοξασίες συνέδεαν τον φωτισμό των σπιτιών με την εξαφάνιση των καλικάντζαρων, τους οποίους φαντάζονταν να φεύγουν περίτρομοι με την έλευση του ιερέα... Οι πιστοί, αφού έπερναν αντίδωρο, γύριζαν στα σπίτια τους. Εκεί, οι νοικοκυρές του Πορτοχελιου ετοίμαζαν το νηστίσιμο φαγητό για το μεσημέρι και τα παιδιά θα ξεχύνονταν στα σπίτια για να ψάλουν τα κάλαντα των Θεοφανίων:

«Σήμερα τα Φώτα κι ο φωτισμός,
η χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός.
Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό,
κάθετ’ η κυρά μας η Παναγιά.
Όργανο βαστάει, κερί κρατεί,
και τον Αϊ-Γιάννη παρακαλεί.
Αϊ-Γιάννη αφέντη και βαπτιστή,
βάπτισε κι εμένα Θεού παιδί.
Ν’ ανεβώ επάνω στον ουρανούς,
να μαζέψω ρόδα και λίβανους».
Τα έθιμα της ημέρας τελείωναν αργά το βράδυ και τα μεσάνυχτα πίστευαν ότι ανοίγουν οι ουρανοί. Την ώρα εκείνη, λέει η παράδοση, όποιος ευχηθεί κάτι με όλη του την καρδιά, θα πραγματοποιηθεί.

Η μέρα των Θεοφανείων ξεκινά με τον εκκλησιασμό των πιστών. Στους ναούς ψάλλεται, όπως και την προηγουμένη, η ακολουθία των «Μεγάλων Ωρών». Ακολούθως, ο ιερέας και οι πιστοί θα βγουν από τον ναό και θα κατευθυνθούν στο σημείο, όπου θα γίνει η «κατάδυση του Σταυρού».Το σημείο αυτό ήταν και είναι το λιμάνι όπου γίνεται η τελετή. Την ημέρα των Φώτων οι κάτοικοι του Πορτο-Χελιού και αυτοί που διέθεταν βάρκα ή καΐκι στόλιζαν και καθάριζαν από την προηγούμενη μέρα τις βάρκες τους και τα μικρά πλοιάρια σχημάτιζαν κλοιό σημαιοστολισμένα γύρω από το σημείο όπου γινόταν η κατάδυση. Έμπειροι κολυμβητές έπεφταν στη θάλασσα αγνοώντας το ψύχος, για να πιά¬σουν το σταυρό. Νεαρά κυρίως άτομα βουτούν στα παγωμένα νερά για να πιάσουν τον Σταυρό και να λάβουν την ευλογία του ιερωμένου, αλλά και να δεχθούν τις τιμές και τις ευχές των συντοπιτών τους. Οι καμπάνες σημαίνουν χαρμόσυνα και ο ιερέας ρίχνοντας τον σταυρό στο νερό ψάλλει το «Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου, Κύριε». Όλοι οι πιστοί πίνουν με ευλάβεια από τον αγιασμό, συμβολικά με τρεις γουλιές, και ραντίζουν μ’ αυτόν τα σπίτια . Λευκά περιστέρια ελευθερώνονταν και πετούσαν στον ουρανό ενώ έπεφταν στα νερά οι «βουτηχτάδες» για να πιάσουν τον σταυρό. Το έθιμο ονομάζεται

«πιάσιμο του σταυρού» και εκείνος που θα βρει και θα πιάσει πρώτος τον σταυρό θεωρείται τυχερός και ευλογημένος. Τα παλιά χρόνια ο π. Δημήτριος Χάσπαρης έριχνε στην θάλασσα και την παλιά εικόνα της Βαπτίσεως . Εκείνα τα χρόνια έριχνε ο ιερέας , τον σιδερένιο Τίμιο Σταυρό!!!!. Έτσι η διαδικασία ανεύρεσης του Σταυρού γινόταν πιο δύσκολη . Λέγεται μάλιστα ότι τα Θεοφάνεια του 1940 ο σταυρός χάθηκε στον πυθμένα του βυθού ,οιωνός που θεωρήθηκε από πολλούς κακός και τελικά επιβεβαιώθηκε με την έναρξη του πολέμου. Όποιος έπιανε πρώτος το σταυρό θεωρείται καλότυχος και είχε το προνόμιο όπως και όλα τα παιδιά που ελάμβαναν μέρος στην τελετή αυτή να τον περιφέρουν στα σπίτια όλη την ημέρα και να εισπράττουν φιλοδωρήματα. Αυτό γινόταν από τα όλα τα παιδιά –που ήταν συνήθως τα μέλη της ομάδας ποδοσφαίρου του Πόρτο-Χελιακού - πολλές φορές και στο Κρανίδι .Τα χρήματα τα χρησιμοποιούσαν για να γλεντήσουν σε κάποιο από τα μαγαζιά του Χελιού το βράδυ των Φώτων. Όμως και μετά την τελετή της κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού όλοι γλεντούσαν με άφθονο κρασί στα μαγαζιά μέχρι το μεσημέρι.