Χριστούγεννα με τους ασματογράφους της Εκκλησίας μας Ιωάννη τον Δαμασκηνό και Κοσμά τον Μελωδό
του Γιάννη Μ. Σπετσιώτη
«Μητρόπολη των εορτών» ονόμασαν τα Χριστούγεννα,αφού η Θεία Γέννηση προηγείται όλων των σταθμών της σωτηρίας μας. Γιατί, όπως εύστοχα ο ιερός Χρυσόστομος παρατηρεί, αν δεν γεννιόταν ο Χριστός ούτε Θεοφάνια θα υπήρχαν, ούτε θα θαυματουργούσε, ούτε το θείο πάθος και την Ανάστασή Του θα γιορτάζαμε.
Έπρεπε, λοιπόν, αυτό το «Μέγα μυστήριο της Θείας Ευδοκίας» να είναι εμπλουτισμένο με ύμνους υψηλής ποιότητας, που θα απέδιδαν αυτό το «απερινόητο γεγονός της Θείας Ενανθρωπίσεως» στην πληρέστερη και βαθύτερη διάστασή του. Και πράγματι! Επώνυμοι αλλά και ανώνυμοι ποιητές, υμνωδοί και μελωδοί κόσμησαν και ζωντάνεψαν με τα ανεπανάληπτα έργα τους το ασματολογικό μέρος της Δεσποτικής γιορτής των Χριστουγέννων αφήνοντας μέσα μας θεία μαγεία και μεγάλο απόθεμα ψυχικής έξαρσης.
Έτσι ο όρθρος των Χριστουγέννων χαρακτηρίζεται ο ωραιότερος και γοητευτικότερος όλων των εορτών. Μεταξύ των ύμνων ξεχωρίζουν οι δύο κανόνες1 της εορτής, ο πεζός και ο ιαμβικός, δημιουργήματα αντίστοιχα του Κοσμά του Μελωδού και του Αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού πουψάλλονται εναλλάξ στον όρθρο της εορτής από τους δύο χορούς των ψαλτών.
Ο πρώτος κανόνας λέγεται πεζός, γιατί σύμφωνα με τον Γρηγόριο Πάρδο, επίσκοπο Κορίνθου, δεν είναι γραμμένος πάνω σε αρχαία προσωδιακά μέτρα. Αποτελείται από τριάντα τροπάρια και αρχίζει με τον πασίγνωστο ύμνο:
«Χριστός γεννάται δοξάσατε, Χριστός εξ ουρανών απαντήσατε, Χριστός επί γης υψώθητε. Άσατε τω Κυρίω πάσα η γη και εν ευφροσύνη ανυμνήσατε λαοί ότι δεδόξασται».
Ερμηνεία:
Χριστός γεννιέται! Δοξάστε Τον! Χριστός από τους ουρανούς κατέβη, προϋπαντήστε Τον! Χριστός πάνω στη γη φάνηκε∙ υψωθήτε και σεις άνθρωποι από τα γήινα στα ουράνια! Όλοι οι λαοί της γης ψάλατε άσματα στον Κύριο και με ευφροσύνη ανυμνήστε Τον, γιατί είναι δοξασμένος.
Σχολιασμός:
Οι ρήτορες, όταν θέλουν να παρουσιάσουν έντονα περασμένα γεγονότα, συνηθίζουν να τα αναφέρουν σε ενεστώτα χρόνο, σαν να συνέβησαν τούτη τη στιγμή. Έτσι ο υμνωδός δεν γράφει Χριστός εγεννήθη αλλά Χριστός γεννάται, όπως είχε κάνει αιώνες πριν και ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος στον λόγο του για τη Γέννηση του Χριστού. Στις φράσεις «Χριστός γεννάται» και «Χριστός επί γης» με τη λέξη Χριστός δηλώνεται η Θεανθρώπινη φύση του Σωτήρα μας. Ενώ στη φράση «Χριστός εξ ουρανών» το Χριστός δηλώνει μόνο τη Θεία φύση. Υμνογράφος και μελουργός του πρώτου κανόνα των Χριστουγέννων είναι ο Κοσμάς ο Ιεροσολυμίτης2 και μελωδός ο Επίσκοπος Μαϊουμά της Γάζας (685 - 750 μ.Χ.).
Ο δεύτερος κανόνας λέγεται ιαμβικός, γιατί σύμφωνα με τον Γρηγόριο Πάρδο είναι έμμετρος, γραμμένος σε προσωδιακά μέτρα ιάμβων. Αποτελείται δε από είκοσι οκτώ τροπάρια αποδιδόμενα σε γλώσσα αρχαΐζουσα και αρχίζει με τον παρακάτω ύμνο:
«Έσωσε λαόν, θαυματουργών Δεσπότης, υγρόν θαλάσσης, κύμα χερσώσας πάλαι. Εκών δε τεχθείς εκ Κόρης, τρίβον βατήν Πόλου τίθησιν ημίν∙ ον κατ’ ουσίαν Ίσον τε Πατρί και βροτοίς δοξάζομεν».
Ερμηνεία
Έσωσε τον λαό (του Ισραήλ) την παλαιά εποχή ο Δεσπότης Χριστός μεταβάλλοντας θαυματουργικά την κυματώδη θάλασσα σε στεριά. Και τώρα πάλι με την εκούσια γέννα Του από την Παρθένα, έκανε ευκολοδιάβαστο σε μας τον δρόμο για τον Ουρανό. Αυτόν λοιπόν, που είναι στην ουσία και τη φύση όμοιος με τον Πατέρα αλλά και με μας τουςανθρώπους δοξολογούμε.
Σχολιασμός:
Δύο ιστορίες που κατέπληξαν τον κόσμο παρουσιάζονται και συνδέονται από τον υμνογράφο με εντυπωσιακό τρόπο σε πέντε στίχους. Η πρώτη αναφέρεται στη διάβαση της Ερυθράς θάλασσας από τους Ισραηλίτες, όπου ο Μωυσής με εντολή του Θεού μετέτρεψε τη θάλασσα σε στεριά. Η δεύτερη αφορά την υπερφυσική γέννηση του Χριστού που έκανε εύκολο τον δρόμο των ανθρώπων από τη γη στον Ουρανό. Και στις δύο περιπτώσεις δρόμοι ανοίχθηκαν για τη σωτηρία των ανθρώπων.
Ποιητής και μουσουργός του δεύτερου κανόνα των Χριστουγέννων είναι ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός που ήταν επίσης επιφανής φιλόσοφος, θεολόγος και υμνογράφος.3
Οι δύο κανόνες των Χριστουγέννων (πεζός και ιαμβικός) ψάλλονται στον πανηγυρικό Α΄ ήχο της Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μουσικής.
ΣΗΜ.
