του Γιάννη Μ. Σπετσιώτη
Σε απόσταση 5 χλμ. Β.Δ. της Ερμιόνης βρίσκεται η γνωστή από την αρχαιότητα τοποθεσία του Καταφυκιού με το ομώνυμο φαράγγι ανάμεσα στην Ερμιόνη και τους Φούρνους.
Ο Βασίλης Γκάτσος δέχεται ότι «το φαράγγι λεγόταν κατά την αρχαιότητα καταφυγή, ρ. καταφεύγω = φεύγω προς τα κάτω. Έτσι «επιβεβαιώνεται» ο μύθος ότι εκεί έγινε η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα, που γρήγορα έφυγε προς τα κάτω και χάθηκε στο θεοσκότεινο, ερεβώδες και δυσερμήνευτο βασίλειο για να διαφυλάξει το πολύτιμο λάφυρό του».
Ο Γιάννης Ησαΐας αναφέρει ότι «το όνομα της περιοχής είχε δοθεί τα χρόνια του Μεσαίωνα (5ος -15ος μ.Χ. αιώνας) και προέρχεται από τη λέξη «Καταφύγιον». Εκεί, όπως σημειώνει, ήταν ο τόπος όπου κατέφευγαν οι κάτοικοι προκειμένου να προφυλαχθούν από τις επιδρομές των κατακτητών και των πειρατών».
Είχα ακούσει, όμως, ότι κατά τους χρόνους των ληστρικών επιδρομών στις σπηλιές των βράχων κατέφευγαν οι ληστές ζητώντας ασφαλές καταφύγιο, όταν ένοπλα αποσπάσματα τους καταδίωκαν. Οι ανωτέρω απόψεις θεωρώ πως δικαιολογούν επιτυχώς την προέλευση της ονομασίας Καταφύκι (τοποθεσία και φαράγγι).
Προ διετίας στο με αρ. 6/8 Φεβρουαρίου 1875 Φ.Ε.Κ. και στο διάταγμα «Περί παραχωρήσεως δικαιώματος…» διάβασα έκπληκτος ότι το Καταφύκ(γ)ι έχει και ένα δεύτερο όνομα, άγνωστο σε εμάς. Λέγεται και Μυγγυριστέα! Αμέσως κινητοποιήθηκα ρωτώντας αν έχει ξανακούσει κανείς αυτό το όνομα και αν γνωρίζει την προέλευσή του. Μερικοί ισχυρίζονταν πως είναι φυτό που φύεται στην περιοχή, άλλοι έκαναν λόγο για κάποια αρρώστια ενώ κάποιοι γελώντας αναφέρθηκαν σε μια γυναίκα με το όνομα …Αριστέα! Κανείς, ωστόσο, δεν το είχε ακούσει άλλη φορά. Έτσι η απορία μου παρέμενε και όσο περνούσε ο χρόνος και απάντηση δεν έβρισκα, τόσο προβληματιζόμουν. Πώς είναι δυνατόν, αναρωτιόμουν, εκείνοι που συνέταξαν το Διάταγμα να γνώριζαν το τοπωνύμιο «Μυγγυριστέα» κι εμείς στην Ερμιόνη να μην το γνωρίζουμε! Πού το ανακάλυψαν και τι άραγε να σημαίνει;
Έτσι απευθύνθηκα στους δύο κορυφαίους Έλληνες γλωσσολόγους, στους καθηγητές του Ε.Κ.Π.Α. Χριστόφορο Χαραλαμπάκη και Γεώργιο Μπαμπινιώτη, οι οποίοι με βάση τις πληροφορίες που τους έδωσα μου απέστειλαν τα εξής:
«Ανέτρεξα σε διάφορες βιβλιογραφικές πηγές και δεν βρήκα κάτι σχετικό με το ερώτημά σας. Ξέρετε ότι η ετυμολογία είναι από τα δυσκολότερα ερευνητικά αντικείμενα. Ο συσχετισμός με τον «μυγμό» έχει λογική βάση, τα επόμενα όμως βήματα δεν είναι εύκολα προσδιορίσιμα». (Χ.Χ.)
«Δυστυχώς δεν το γνωρίζω ούτε είναι εύκολο να το βρω. Χρειάζεται ειδική έρευνα και μάλιστα από επιτόπιους παράγοντες, οι οποίοι γνωρίζουν την ιστορία της περιοχής, πρόσωπα και πράγματα». (Γ.Μ.)
Με βάση τις απαντήσεις που έλαβα κατέφυγα συνδυαστικά στην ιστορία της περιοχής και του φαινομένου της ηχούς και της αντήχησης που παρουσιάζεται εκεί και θεωρώ πως προσέγγισα την ετυμολογία της λέξης.
Το όνομα Μυγγυριστέα φαίνεται να είναι σύνθετο. Το πρώτο συνθετικό πρέπει να έχει σχέση με το ουσιαστικό «μυγμός» που είναι ο ήχος που βγαίνει από τη μύτη, -ρις το δεύτερο συνθετικό, ενώ το στόμα είναι κλειστό. Το ρήμα είναι «μύζω», δηλαδή κάνω μου – μου ή μυ - μυ με τη μύτη, ενώ τα χείλη τα κρατώ κλειστά. Ακολουθεί το παραγωγικό επίθεμα των θηλυκών ουσιαστικών –εα, που έχει ποικίλες σημασίες και εδώ δείχνει το γεγονός που συμβαίνει.
Για το φαινόμενο της αντήχησης και της ηχούς (αντίλαλου) στο Καταφύκι πρώτος είχε μιλήσει ο Παυσανίας αναφερόμενος στη στοά της Ηχούς, που βρισκόταν εκεί. Μπορούσε να «δυναμώνει» τη φωνή εκείνου που μιλούσε (αντήχηση) αλλά και να την «επαναλαμβάνει» (ηχώ), ενώ η Μυθολογία είχε πλέξει τα δικά της σενάρια γι’ αυτό το φαινόμενο.
Είναι γνωστό πως δυτικά από το εκκλησάκι του Αη-Νικόλα του νέου, του Μάη-Νικόλα, όπως τον λέει ο λαός και γιορτάζει στις 9 Μαΐου, υπάρχει ένας απότομος βράχος ύψους 120 περίπου μέτρων. Αν σταθείς εκεί έχοντας δυτικά τον γκρεμό και φωνάξεις δυνατά είτε με κλειστό το στόμα είτε λέγοντας μια συλλαβή ή μια λέξη, ακούς τη φωνή σου παλλόμενη να επιστρέφει, επαναλαμβάνοντάς την. Αυτό συμβαίνει, γιατί τα ηχητικά κύματα πέφτουν σε εμπόδιο και ανακλώνται, δηλαδή γυρίζουν πίσω.
Στον νου μου έφερα τον «κυρ» Μιχαλάκη που διδάσκοντας το σχετικό κεφάλαιο των Ηχητικών φαινομένων, θερμός υποστηρικτής της βιωματικής μάθησης, μας ανέβαζε στο Καταφύκι για να ακούσουμε τον ασυνήθιστο όσο και απόκοσμο αντίλαλο της ίδιας μας της φωνής!
Σ’ αυτόν, λοιπόν τον πανέμορφο μυστηριώδη, μαγικό αλλά και με φοβερή ενέργεια τόπο, το Καταφύκι, τη Μυγγυριστέα, συνέβαιναν από τα πανάρχαια χρόνια γεγονότα που «ο αντίλαλός τους» φτάνει ως τις ημέρες μας. Εκεί με κέντρο τους ψηλούς, άκαμπτους, «γλιστερούς, χαλκόχρωμους» βράχους αλλά και την περιώνυμη τρύπα κρύβονται μύθοι, θρύλοι και λαϊκές δοξασίες που ασφαλώς έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και εμπλουτίζουν τη Μυθολογία, την Ιστορία και τη Λαογραφία του τόπου μας.
Σημ. Οι φωτογραφίες του Καταφυκιού είναι της Ρίνας Λουμουσιώτη
